عالیجناب حسین علیزاده؛ زمانی برای مستی با سه تار
به گزارش وبلاگ لاوان، روزنامه ایران - نداسیجانی: پیش از این که موسیقی بخوانم سینما در زندگی من جریان داشت و جزیی از زندگی بود که در درون اندیشه همه ما تزریق می شد. صاحب این سخن حسین علیزاده است، نوازنده و آهنگساز نام آشنا و توانمند موسیقی ایران. کارنامه پربار او در بیش از 50 سال فعالیت در این عرصه، نام حسین علیزاده را در دنیای موسیقی به ثبت رسانده است.
علاقه حسین علیزاده به سینما به دوران کودکی او بر می شود و این موضوع سبب می شود دوره های آکادمی را هم بگذراند و البته درکنار آن دیدن فیلم بخشی از زندگی اوست که آرام آرام این استعداد را در درون او متبلور می کند.دلشدگان، گبه،زشت و زیبا، زمانی برای مستی اسب ها، آواز گنجشک ها، ملکه و... از آثار موسیقی فیلم های اوست که هرکدام بیانگر نغمه های زیبای موسیقی ایرانی و موسیقی بومی ایران است که توانسته در کنار برگزیده های جشنواره های سینمایی، به عنوان بهترین موسیقی فیلم انتخاب شود.
به انگیزه تولد او که یکم شهریور ماه است میزگردی با حضور آقایان محمدعلی نجفی، فیلمنامه نویس و کارگردان و فردین خلعتبری موسیقیدان و آهنگساز برگزار کردیم که به بررسی آثار موسیقی فیلم حسین علیزاده پرداخته شده است و درادامه می خوانید:
ساخت موسیقی فیلم ازآثارشاخص و شاخص حسین علیزاده است و طی سال ها فعالیت در این زمینه، کارهای بسیارارزشمند و ماندگاری را آهنگسازی کرده که هر کدام رنگ و طعمی متفاوت دارند.ارزیابی و دیدگاه شما از دنیا بینی حسین علیزاده در موسیقی فیلم چیست؟
محمدعلی نجفی
: ابتدا بهتراست ازآشنایی خود با استاد حسین علیزاده بگویم. به یاد دارم اوایل سال 60 بود آن زمان پیش تولید سریالسربداران به طورجدی شروع شد وآقای علی ژکان دستیارمن دراین سریال بود- که البته امروز یکی ازکارگردانان مطرح سینمای ایران است- و از طریق خواهرش که موزیسین بود با آقای علیزاده آشنایی وارتباط داشتند. پیشنهاد من برای ساخت موسیقی فیلم سربداران آقای مرتضی حنانه بود والبته صحبت هایی هم دراین زمینه انجام گرفت اما احساس کردم دیدگاه و سلیقه مان کمی متفاوت است بنابراین به پیشنهاد آقای ژکان، تصمیم برآن شد با آقای علیزاده صحبت کنم و وعده این دیدار انجام گرفت.ساخت موسیقی این سریال برایم بسیار اهمیت داشت و زمانی که موضوع تاریخی این کاررا با آقای علیزاده مطرح کردم پاسخ داد کارمن نیست و به پیشنهاد او قرارشد با استاد فرهاد فخرالدینی صحبت کنم. این برخورد آقای علیزاده را هیچگاه فراموش نمی کنم و از خاطرم پاک نمی شود چرا که تأثیر بسیار مثبت و عجیبی در من ایجاد کرد... بعد این صحبت ها ازآقای فخرالدینی وقت دیدار گرفت تا در این باره صحبت کنیم و این موضوع سرشروع آشنایی من با آقای علیزاده بود...
اوایل دهه 70 همسرم به عنوان مدیرهنرستان موسیقی دختران انتخاب شد وآقای علیزاده درآن هنرستان تدریس می کرد و البته همزمان مدیریت هنرستان موسیقی پسران را هم برعهده داشت. این ارتباط موجب دوستی و آشنایی بیشترما شد و رفت و آمدهای خانوادگی شکل گرفت تا آنکه سال 77 فیلم عشق طاهر را ساختم و ازآقای علیزاده خواهش کردم موسیقی این فیلم را برعهده بگیرد.
ناگفته نماند قبل تر با نحوه خلاقیت آثارموسیقایی آقای علیزاده آشنایی داشتم و البته جای خرسندی و سعادت است که طی سال ها فعالیت توانسته ام با موزیسین های بزرگ افتخار همکاری داشته باشم از جمله آقای فرهاد فخرالدینی که ازاین همکاری بسیار لذت بردم چرا که این آهنگسازان بزرگ علاوه بر دریافت درک بسیار بالا در مصاحبه و همکاری، تأثیربسیارشگرفی در من ایجاد کردند.
به عنوان مثال درعشق طاهر هدفم این بود موسیقی، یک اغتشاش را به تصویر بکشد چرا که موضوع فیلم درباره لمپنیزم بود و احساس من به تصویرکشیدن این موضوع و هشدار به مردم که مواظب لمپن ها باشید تا درجامعه قدعلم نکنند و خاتمه گفت و گو با آقای علیزاده انعکاس خوب موسیقی این فیلم بود و این ارتباط بیشتر و بیشتر شد تا دهه 80 و همچنان رفت و آمدها ادامه داشت. البته درحال حاضر مدتی است که ازایشان بی خبرم و از طریق رسانه ها پیگیرکارهایشان هستم.
ساخت موسیقی عشق طاهر بواسطه آشنایی با آقای علیزاده بود یا شناخت قبلی که ازکارهایشان داشتید؟
نجفی:
صادقانه باید بگویم تقریباً هردو موضوع زمینه این همکاری شد. به یاد دارم اکران فیلم لیلی با من است بود و من جزو مشاوران این کار بودم، به آقای علیزاده پیشنهاد کردم این فیلم را با هم ببینیم- البته این فیلم قبل ازعشق طاهر ساخته شد- دراین رفت و آمدها دیالوگ هایی بین ما رد و بدل شد که تفکر و اندیشه هایمان را نزدیک ترکرد.البته ناگفته نماند پیش تر با موسیقی فیلم دلشدگان مرحوم علی حاتمی آشنایی داشتم و بسیارتحت تأثیراین کار قرارگرفتم. موسیقی زیبا با صدای آقای شجریان که به نظر من یک ایده بکر بود اما با تمام این تفاسیراز دیدگاه من مجموعه کارهای کم نظیر آقای علیزاده در فیلم گبه خلاصه می شود. گبه دومشخصه بزرگ دارد نخست موسیقی آقای حسین علیزاده ودوم تصویربرداری آقای محمود کلاری و همه این عوامل مقدمه ای برهمکاری من با آقای علیزاده بود.
از دیدگاه من موسیقی عشق طاهر متفاوت با دیگرکارهای آقای علیزاده درهمکاری با علی حاتمی و مخملباف است. البته این تجربه را در همکاری با آقای فخرالدینی هم داشته ام به عنوان مثال فیلم گزارش یک قتل یا پرستار شب کاری بسیار متفاوت با فضا سازی سربداران وبوعلی سینا است ودنیا دیگری را مطرح می کند.
فردین خلعتبری:
اساساً استاد حسین علیزاده به دنبال تاریخ گفتن ازخود نبوده و نیست و خود را با آثارش بیان می کند و آن تاریخ ایجاد می شود. زمانی که عشق طاهر آقای نجفی ساخته شد آقای علیزاده به موسیقی دراماتیک روی آورده بود و کمک به این جریان بود و پیش از صحبت شما دونفر(علیزاده و نجفی) درباره ساخت موسیقی سربداران آقای علیزاده تجربه درخشانی در تئاتر به دست آورده بود و در یک بازه زمانی با استاد بهرام بیضایی همکاری داشت. آن زمان موسیقی های صحنه ای با نگرش دراماتیک اجرا می شد. جالب است گفتید گرایش قبلی شما درساخت موسیقی سربدارانآقای حنانه است چرا که او هم درزمینه موسیقی ارکسترال فعالیت داشته وکارهای او این قابلیت هنری را دارد که در کنار فیلم های درام بنشیند.اما سؤال من از شما این است درتجربه کاری آقای علیزاده با آقای فخرالدینی به چه نسبتی رسیدید؟ درواقع اگر کار سربداران را آقای علیزاده انجام می داد به نظر شما چه نوع موسیقی ساخته می شد؟
نجفی:
یکی ازآثارماندگارآقای علیزاده نینوا است و می توان گفت فضای موسیقایینینوا نسبت نزدیکی با سربداران دارد اما اینکه خود ایشان آقای فخرالدینی را معرفی می کند نمی دانم نام آن را باید عرفان نهاد یا معرفت! دراینجا نگاه مادی وجود ندارد و یک نوع اندیشه مرید و مرادی است و این موضوع درمن بسیاراثرگذاراست. ازدیدگاه من استاد فخرالدینی با ساخت سربداران موسیقی را نهادینه کرد و دیگرنمی توانیم به موسیقی سربداران بگوییم آهنگ های انقلابی بلکه این کاربه نظر من بسیار بسیار ارزشمند است.خلعتبری:
سابقه آشنایی من با استاد علیزاده بیشترازآقای نجفی است البته نه به لحاظ سن و سال؛ به خاطر تأثیری که ازحسین علیزاده گرفته ام. زمانی که نوجوان بودم کارهایشان را درجشن هنرشیراز، جریان مرکز حفظ و اشاعه موسیقی و ماجرایی که بعدها به چاووش منتهی شد دنبال می کردم؛ آن زمان فعالیتم در زمینه موسیقی پاپ بود اما با شنیدن آن نوع موسیقی متوجه شدم در موسیقی چیزی دیگری هم اتفاق افتاده و گویا حسین علیزاده قراراست درهر زمان جریان جدیدی را به آدم ها یادآوری کند ودراین سال ها بسیار تحت تأثیرنگاه و آثارشان قرار گرفتم.زمانی که اولین کار دراماتیک با سازهای ایرانی را انجام دادم متوجه شدم آقای علیزاده در مجله فیلم، نامی از من برده اند و این کارشان بیانگر آن است علیزاده نه تنهااحترام به بزرگ تر و استادش آقای فخرالدینی را فراموش نمی کند بلکه به شاگردانش هم توجه دارد. البته من هیچ وقت محصل مستقیم آقای علیزاده نبوده ام ولی شاگرد بالفعل و بالقوه ایشان بوده و هستم.
نجفی:
دخترم سارا فارغ التحصیل رشته آهنگسازی است و در مقوله تار و آهنگسازی شاگرد مستقیم آقای علیزاده بوده. البته به طور مشخص با سه استاد فرهاد فخرالدینی، کامبیز روشن روان و حسین علیزاده کار کرده اما از آقای علیزاده تأثیر بسکمک گرفته و یکی از مشوقان سارا و دوستانش برای ادامه تحصیل در رشته آهنگسازی بوده است. درواقع تأثیر مستقیم استاد علیزاده بر هنرجویانش را دیده ام.صادقانه بگویم شرایط امروز به گونه ای است که احترام شاگرد و استادی کم رنگ شده این درحالی است که در رشته موسیقی شما همیشه شاگرد هستید و مرید؛ مانند آقای علیزاده که همچنان با احترام و عزت از استاد خود علی اکبرخان شهنازی یاد می کند. من نیز به اساتید خود احترام می گذارم و این رابطه مرید و مرادی در تمامی رشته های هنری دیده می شود.
خلعتبری:
آقای علیزاده احترام قلبی بسکمک هم به استاد هوشنگ ظریف دارند و آنچنان متعصب از استاد خود سخن می گوید که کاملاً قابل احساس بود.نجفی:
اگرآقای علیزاده با متانت و ادب از استاد خود سخن می گوید نشانه بزرگواری اوست در حالی که در رشته موسیقی حتی به ابداع ساز رسیده و امثال او در طول تاریخ موسیقی ایران بسیار است. بطور مثال مانند حافظ در کشور ما کم نیستند اما حافظ شیرازی یک نفر است و قرن ها بعد هنرمند برجسته ای چون عباس کیارستمی با توانایی بسیار بر روی اشعار سعدی و حافظ آثار زیبایی خلق می کند و این اتفاق ساده ای نیست. صادقانه بگویم اخلاق و منش آقای علیزاده و تأثیری که از رفتارشان گرفتم موجب شد حس و ارتباط عاطفی و قلبی خاص به او داشته باشم.از دیدگاه شما جنس موسیقی آثار مستقل حسین علیزاده با موسیقی فیلم هایی که ساخته است چه قرابت یا تفاوتی دارد؟
خلعتبری:
به باورمن هنرمند هیچ گاه غیرمستقل نبوده و نیست حتی در سینما. صحبت و تأکیدی که همیشه با دوستان کارگردان مطرح کردم این است تا زمانی که موسیقی روی فیلم قرار نگیرد و میکس نشود آن فیلم تمام نشده و آماده نمایش نیست و هرگاه با برخی دیگر از دوستان کارگردان که احساس صمیمیت بیشتری داریم صحبت از ساخت موسیقی فیلم است می گویم این فیلمی که ساخته شده تنها فیلم تو نیست فیلم من هم هست و نسبت به آن مسئول هستم. یعنی هنر موقعیت تکثیر سلولی پیدا می کند.مانند نینوا که در این اثر می بینید موتیف ها، جمله ها و تم ها چگونه از همدیگر متولد می شوند، این کار برخاسته از ردیف موسیقی ایرانی است و از دیدگاه من ردیف را از انواع موسیقی مجزا می کند ورشد سلولی موتیف است که در دل خود منتزع می شود مانند هنر معماری و اگر آهنگسازی این دیدگاه را نمی پسندد به این دلیل است که نتوانسته هسته اصلی موسیقی را بارور کند.
آهنگسازانی هستند که ملودی های مشابه شان را به فیلم تزریق می کنند؛ آهنگ های زیبایی که می توانند پیش تر وجود داشته باشند و خیلی هم متأثر از فضای دراماتیک فیلم نباشند اما حضور احساسی در فیلم پیدا کنند. احساساتی عمدتاً سطحی که اغلب نشان از سطحی بودن فیلم دارد.
در مقابل، فیلم هایی که عمیق ترند نیاز به موسیقی عمیق تر دارند و همراهی مخاطب از جنس عقل و عاطفه توأمان می شود در اینجا موزیسین باید اثری خلق کند که هم تازه باشد و هم نتیجه تأثیر فلسفی - حسی از فیلم دیده شود. این توانایی درک نه فقط حسی، نیاز به مقدمه ای دارد که از جنس موسیقی عامیانه نیست. البته مهم این است که باز آنچه می شنویم لطیف، آشنای روح و زیبا باشد. مثل موسیقی فیلم گبه مخملباف. درگبه کارگردان می توانست از موسیقی های آماده و مستند عشایر استفاده کند ولی نگاه گاهی سوررئالیستی فیلم چیز جدیدی را می طلبید که مرتبط با سنت و در ضمنً نوشدن است.
حسین علیزاده به دلیل اینکه تمرکز اصلی اش روی آهنگسازی غیر فیلم بوده، در سینما گزینش های خوبی داشته است و فیلمسازانی که سراغ او رفته اند، چیزی در موسیقی او یافته اند که ما به ازای فکرشان بوده است و موسیقی زمانه شان را در او یافته اند.
موسیقی زمانه در این دوره کم است. موسیقی زمانه باید هم نو باشد و هم با گذشته و حال مرتبط. من فعالیت ابتدایی خود را با موسیقی فیلم شروع کردم و سال ها بعد در کنار موسیقی فیلم به دنبال کارهای دیگری در موسیقی بودم و در این مدت زمان فیلم هایی مطرح شد که از جنس موسیقی من نبود اما تلاش کردم بتوانم دراین زمینه هم اثری تولید کنم ولی آقای علیزاده این کار را هرگز انجام نمی دهد و بی تردید به همین دلیل است که آثارش متمایز از دیگر آهنگسازان بوده و هست و این تفاوت در کارهای که با آقای بهمن قبادی انجام گرفته یا حتی در همکاری با آقای باشه آهنگر و دیگر کارگردانان کاملاً محسوس است.
نکته دیگر آشنایی حسین علیزاده با موسیقی چند صدایی برروی آثار شرقی است مانند بارتوک. استفاده از آکردهای مناسب برای نمایش تم های شرقی. او این تجربه را هم در ارکستر سازهای شرقی دارد و هم در ارکستر سمفونیک و در هر دو گرایش زایش موسیقی وجه شاعرانه و روان خود را از دست نداده است. مانند موسیقی نینوا در مقایسه با آوای مهر. در هر دو گونه علیزاده احساس بداهه نوازی را هم القا می کند.
بداهه پردازی از نوعی که شاعران انجام می دهند. او زمانش را با زبانش یکی می کند. در واقع خودش را باز می آفریند. خود همزمان تأثیرگذار و تأثیرپذیرنده و در این خویش عریانی مدعی هم نیست. یک عرفان شخصی و راضی کننده و از اینجا به بعد بررسی و تحلیل موسیقی او وظیفه فیلسوفان ایرانی است. موسیقی مرتبط به زمانه مان موجود است و اگر فلسفه به آن نقد نداشته باشد می توان به فیلسوف خرده گرفت.
نجفی:
با نظر شما موافق هستم در دنیای هنر یک تعداد از چهره ها تاریخ ساز و متفاوت هستند و حسین علیزاده از آن دسته هنرمندانی است که کار متفاوت خلق کرده و همچنان این جهت را ادامه می دهد. من علاقمند و مخاطب موسیقی هستم و صلاحیت و کارشناسی در امر موسیقی ندارم اما می خواهم بگویم با شنیدن موسیقی های حسین علیزاده دچار تخیل می شوم. بهتر است این گونه مثال بزنم وقتی صحبت از فلسفه پیش می آید یعنی نه علم است و نه هنر اما دچار تخیل می شویم و موسیقی یکی از ستون های فلسفه است چرا که ذهنی ترین هنر است.درواقع همه هنرها تلاش شان این است که به موسیقی نزدیک شوند و این تداعی معانی به موسیقی نزدیک شود یعنی به آن دنیا فلسفه نزدیک شوند و دنیا انتزاع در شخص من یعنی شنیدن موسیقی حسین علیزاده. البته باز هم تأکید می کنم ادعایی ندارم که موسیقیدانم یا موسیقی را بخوبی می شناسم اما نسبت به موسیقی بی تفاوت نیستم و برایم مهم است و لحظه هایی که به موسیقی گوش می دهم، مانند لحظه هایی است که رمان می خوانم. یعنی گوش دادن موسیقی برای من خلوت ایجاد می کند و این یکی از مشخصات انسان مدرن است. انسان سنتی با اجداد و اطرافیانش تعریف می شود اما انسان مدرن با خود تعریف می شود و حسین علیزاده انسان مدرن است چرا که با موسیقی خود تعریف می شود...
آقای خلعتبری به نکته ای درباره سینما و ارتباط با موسیقی فیلم اشاره کرد که برایم بسیار جالب بود و گریمور و دکوراتور یک فیلم هم شاید همین نظر را داشته باشد و بگوید این فیلم برای من هم هست درواقع وقتی می گوییم سینما باید همه این ویژگی ها را داشته باشید.
باید بگویم سینما تنها هنری است که مولود مدرنیته است، یعنی هنر متکثر. یک موزیسین می تواند آهنگ بسازد و در آن کار بنوازند یا یک شاعر و نقاش و حتی یک بازیگر تئاتر، اما در سینما اینگونه نیست چرا که در آنجا ابزار کاربرد دارد.
خلعتبری
: شما گفتید وقتی رمان می خوانید دچار خیال می شوید و در موسیقی هم همین طور. با توجه به معنی گرایی ادبی و معناگریزی موسیقی، پس وجه تشابه این دو همانا خیال انگیزی هنر است. وجه خیالی خلق و خیال مخلوق از یک دست اند و شاعری همه اش اعتبار بخشیدن به این خیال است و واقعیت به ساز و طنین اش و ابعاد و زوایا و حقیقت با خیالی است که اینها را به صدا می رساند.صدا، تنها صوت نیست. مخلوقی است که با تن می آمیزد و جاندار می شود. زمانی که دو نفر درباره یک موضوع واحد حرف می زنند، هر دو با آن موضوع یکی می شوند. زمان و مکانشان یکی می شود و موضوع در روانشان جاری و یکی. هنرمند خود هنرش است و اگر نباشد یا هنرمند نیست و یا هنر نیست. دنیا منکسر اینها را از هم جدا می کند.
نجفی
: تخیلم، مرا به حرکت درمی آورد و وارد دنیا دیگری می شوم. برای من موسیقی همان شعر سعدی است که می گوید من در میان جمعم و دلم جای دیگر است و برایم خلوت ایجاد می کند...برخی کارگردانان بر این نظرند آثار موسیقی فیلم حسین علیزاده دارای تصویر است و این درک تصویر در موسیقی او کاملاً محسوس است و این همان تفاوت علیزاده با دیگر آهنگسازان است. از دیدگاه شما این تصویر در عشق طاهر چگونه خلق شد؟
نجفی
: یک زمان وقتی فیلمی می بینید احساس می کنید موسیقی مجزا از فیلم است مانند اکثریت فیلمفارسی های قبل از انقلاب. البته فیلم سه قاپ به کارگردانی زکریا هاشمی که پیش از انقلاب ساخته شد و موسیقی فیلم آن برعهده آقای مرتضی حنانه بود موسیقی آن جدای از فیلم نبود و به شما کمک می کرد تصویر را بهتر ببینید و درک کنید. اما حُسن کار آقای علیزاده این است که تصویر را برای مخاطب کامل تر و شفاف تر می کند و آن موسیقی را جدای از سینما نمی شنوید.به طور مثال در فیلم قیصر می توان موسیقی را جدا از فیلم شنید و با خود زمزمه کرد اما در گبه ممکن نیست این حالت برای مخاطب به وجود آید. یعنی موسیقی و فیلم مانند خود گبه در تار و پود هم تنیده شده اند. یعنی ساخت موسیقی باید به گونه ای باشد که از فیلم خارج نشود. این موضوع در کارهای تارکوفسکی هم قابل مشاهده است.
خلعتبری:
به اعتقاد من همه رفتارهای بشر به نوعی عکس العمل است و بدون عمل قابل تصور نیست. نکته مهمی که در کارهای آقای علیزاده دیده می شود ارتباط زندگی شخصی اش با هنر است و از دیدگاه من هنرمند کسی است که زندگی و کارش در ارتباط با هنر بوده و هست. برخی افراد هم هستند که کارهای هنری انجام می دهند اما هنرمند تلقی نمی شوند و هنر برای آنها فقط یک ابزار است.جریان موسیقی علیزاده به نوعی تأثیرپذیری از محیط اطراف خودش است، حال می تواند سینما باشد یا یک قصه و اولین کاری که انجام می دهد عکس العمل در مقابل آن اتفاق است و خود رفلکس همان ماجرا است و آن تصویر و قصه و ماجرا را به صدا تبدیل می کند و به همین علت است که به دنبال صدای نو و حتی ساز نو می شود....
دنیا حوزه اندیشه است. حوزه امکان اندیشیدن است. حتی اگر فکری نباشد، امکان آن هست. هنرمند از این امکان استفاده و چیزی را خلق می کند که نبوده ولی موقعیت بودن داشته است. بداهه گفتن و پرداختن یعنی همین. وقوف پیش از اجرا، امر ذهنی است که در حوزه فیزیک عیان می شود، چیزی که پنهان بوده است. علیزاده برای بداهه نوازی هیچ قراری از پیش ندارد و همه اش با اکنونش یکی می شود و قراری با بعد ندارد و گذشته و حال و آینده اش یکی است. مستی افتاده در زمان و مکان. حالش را اول خودش می داند و بعد ما بخشی از آن را ادراک می کنیم و گاهی می توانیم از آن فراتر برویم. چون از حوزه شناختی به حوزه ادراک می رسیم.
حسین علیزاده در یک دوره عصیان را پیش از انقلاب منتشر می کند که کار بسیار عجیبی است و بعد آن نینوا و در یک دوره دیگر نوبانگ کهن و آوای مهر که اگر بخواهیم این دو کار را بررسی کنیم، باید بگویم دیگر مدرن نیستند (مدرن یعنی از دهه پنجاه تا اواخر قرن 20) و پُست مدرن اطلاق می شود یعنی یک جریان موسیقی کلاسیک و رمانتیک نو را دنبال می کند و نوبانگ کهن اتفاق بزرگی در موسیقی ما بوده و همان طور که در نام نوبانگ کهن عیان است، این گرایش مختص با مشرق زمین متحول شده است و انقلاب مشروطه در ایران، زمینه این بازنگری به سنت را فراهم کرد و ضربه ای که ژاپن در جنگ دنیای دوم خورد، زمینه ارجاع به درون و سنت هایش شد و بعدها یعنی در این دهه آخر، آن نوع موسیقی در خیلی از جاها مد شد. اما علیزاده شروع کننده آن در ایران است. من در موسیقی ویدئو کلیپ نوایی و چند موسیقی فیلم دیگر مثل کولی (علی شاه حاتمی) و هامون و دریا (ابراهیم فروزش) بشدت تحت تأثیر او بوده ام.
این تحولات البته بی تأثیر از مغرب زمین نیست، ولی کننده شرق امروز است. ایران در تمام شرق از این لحاظ متمایز است و دلیلش هم منابع تفکری در این سرزمین است. ایرانی متفکر به دنبال نو شدن از درون است و نه بیرون.
از دیدگاه من حسین علیزاده به دو دلیل توانسته متمایز و پیروز تر از دیگران عمل کند؛ نخست توانایی در اجرای آثار کلاسیک ایرانی و تبحر در نوازندگی تار است. در واقع اگر علیزاده خیلی خوب ساز نمی نواخت طبیعتاً نمی توانست چندان مولود کارهای دیگر باشد و دیگر اصالت ایرانی بودنش است.
هنوز هم وقتی با علیزاده صحبت می کنم از همان تهران قدیم و کوچه پس کوچه ها و بازار سخن می گوید. نکته دیگر اینکه خوشبختانه تعریف دیگران هم روی او تأثیری ندارد، خصوصاً خارجی ها. در واقع دو موضوع ایرانی بودن و توانایی موجب شده آثاری را به وجود آورد که بدون شک برتر از تمام آهنگسازان بوده است. به این دلیل می گویم برتر چرا که آهنگسازان بسکمک چون آقایان مهران روحانی و احمد پژمان در این زمینه کار کرده اند که البته آقای پژمان استاد من و آقای علیزاده هستند اما توانایی نوازندگی تار آقای علیزاده را نداشتند و این همان تفاوت است.
من به عنوان یک آهنگساز وقتی با یک نوازنده ایرانی روبرو می شوم، باید به او بگویم این نت را به موسیقی تبدیل کن به این علت که موسیقی ایرانی و مقامی ظرافت و لهجه های مختلفی دارد که نمی توانم با نت منتقل کنم اما علیزاده آن را اجرا می کند و جالب است کسانی که با او همکاری می کنند، باید به مکتب علیزاده نزدیک شده باشند وگرنه این همکاری ادامه نخواهد داشت و این همان اتفاق بزرگی است که علیزاده را مجزا می کند. علیزاده کسی است که بموقع به فرنگ می رود؛ یعنی زمانی که موسیقی ایرانی را به طور کامل آموخته و در آنجا به دنبال پیدا کردن چیز دیگری نیست چرا که خود پیدا کرده اش را به فرنگ می برد؛ اتفاق بدی که در زمینه هنرمندان ما بسیار به چشم می خورد که خود گم کرده شان را در فرنگ پیدا کنند.
اما علیزاده چیز هایی که باید دریافت می کند و زمانی که برمی شود نه آن تأثیرپذیری را انکار می کند و نه وابسته اش می شود. به همین علت است که به دنبال جایزه ای از جای دیگری نبوده و نیست و من احساس می کنم خود او یک تندیس است. علیزاده انسان گذشته، حال و مهمتر از همه آینده است و هر بار که با او صحبت می کنم، می گویم منتظرم اتفاق دیگری خلق کنید و هرگز قانع نمی شوم.
اشاره داشتید به تأکید اصالت ایرانی بودن در نگاه استاد علیزاده و این نگاه ایرانی بودن در موسیقی فیلم های او به خوبی منعکس شده و اتفاقاً از موضوعاتی که علیزاده همیشه به آن تأکید داشته و دارد استفاده از تم های ایرانی و بویژه موسیقی بومی در فیلم های ایرانی است که چندان مورد توجه آهنگسازان و بویژه کارگردانان نبوده. حالا این موضوع به خاطر عدم شناخت و آگاهی است یا دلیل دیگری می تواند داشته باشد؟
نجفی
: زمانی که یک کارگردان فیلمی را می سازد، باید بداند چه چیزی در تخیل و اندیشه دارد و به دنبال چیست. اگر آن کارگردان به این مقوله که اشاره کردید اندیشیده باشد، طبیعتاً ادامه کارش همان دیالوگی است که با علیزاده خواهد داشت و اگر فکر نکرده باشد ممکن است کسانی مانند علیزاده مزاحم کارش باشند و مخالف با سلیقه او. منظورم این است که موزیسین و کارگردان در ادامه کار هم قرار می گیرند و از آن لحظه که کارگردان به بافت فیلم می اندیشد موسیقی فیلم را هم می بیند و می شنود، حتی لحظاتی که موسیقی در فیلم قرار ندارد به نظر او این صحنه قابل موسیقی است و آن کارگردان موسیقی را می شنود.باز هم تأکید می کنم وقتی خلعتبری اشاره می کند این فیلم من هم هست، شاید یک جمله ساده باشد اما بدان معنا است که این موزیسین یا فیلمبردار یا طراح صحنه با این فیلم عجین شده و ارتباط برقرار کرده است این موضوع را نباید فراموش کنیم. همیشه در مصاحبه هایم گفته ام اگر معمار و شهرساز نبودم امکان نداشت بتوانم سربداران را بسازم و این نگاه من در فضای سربداران دیده می شود، حتی زمانی که صحنه فیلم را دکوپاژ می کنم، موسیقی آن را می شنوم اما موزیسین نیستم که بتوانم حسم را انتقال بدهم.
یعنی پیش از انتخاب آهنگساز موسیقی فیلم را بخوبی حس می کنید یا از دیدگاه آهنگساز این موضوع را دنبال می کنید؟
نجفی
: تا به حال به این موضوع فکر نکرده ام و این تقسیم بندی را نداشتم. وقتی آهنگسازم را انتخاب می کنم- که در بسکمک از مواقع همکاری با موزیسین های بزرگ را شانس خود می دانم- فکر می کنم که من همه اعتمادم را به او منتقل می کنم و در صلاحیت اوست.خلعتبری
: آقای نجفی اشاره به فیلم گبه داشت اثری بسیار متفاوت از دیگر کارهای علیزاده. تا پیش از ساخت موسیقی این فیلم، خط کشی هایی در ساخت موسیقی ایرانی وجود داشت چرا که عده ای از دوستان بر این نظر بودند که سازهای سنتی یا سازهای موسیقی ایرانی نمی توانند در کنار فیلم های درام قرار بگیرند و نیاز به سازهای ارکستر سمفونیک و... است اما با موسیقی گبه این خط کشی ها خاتمه یافت و نقطه شروعی برای موسیقی های ایرانی در کنار کارهای دراماتیک بود، بدون آنکه حالت های تصنیف گونه داشته باشد مانند اثر ماندگار دلشدگان. در واقع لایت موتیف های مستقل غیرتصنیفی به موسیقی تبدیل شدند و در کنار آن استفاده درخشان از سازهای کوبه ای که از سازهای بومی بودند و فکر می کنم ساخت این آثار در سینمای دنیا هم بی تأثیر نبوده است.نکته دیگر موضوع زمان مناسب برای ارائه اثر هم هست. هنر تاریخ و سلیقه و عادت ایجاد می کند. الان به خیلی از کارهای علیزاده عادت هم کرده ایم ولی در شروع کار نو، مقاومت در پذیرش هم هست. به عنوان مثال اگر آقای علیزاده موسیقی فیلم گبه را برای عروسی خوبان می ساخت، شاید از این نوع موسیقی جواب نمی گرفت اما به هر صورت موسیقی که کار می کنیم برای حال امروز هم باید باشد و نسبتی با تجربیات امروز دارد. البته کار نو کردن همیشه همراه با ریسک بوده است. آقای علیزاده انسان اخلاق گرا و بشدت عاطفی است اینقدر عاطفی که روی آدم ها تأثیر می گذارد.
ما نیازمند هنر هستیم نیازمند هنر موسیقی دوره خودمان و آن موسیقی باید بوجود آید نه اینکه از پیش وجود داشته باشد. جامعه رو به رشد جامعه ای است که آدم ها بیشتر دنبال سفارش هستند و درآن جامعه مدیا مشخص کننده سلیقه مردم نیست. موسیقی حسین علیزاده، موسیقی سفارش روزگارش به اوست. روزگاری که شامل متفکرین و مردم و احوالات شان می شود.
نکته شاخص و قابل تأمل از نگاه حسین علیزاده که دغدغه او بوده، توجه به مسائل پیرامون جامعه و مردم است و این نگاه در کارهای او نمود پیدا کرده و اغلب با فیلمنامه هایی همراه می شود که مضامین اجتماعی را مد نظر داشته و بی شک با روحیات او سازگار است، مانند موسیقی سریال زیر تیغ. از دیدگاه شما این نگاه برخاسته از چیست؟
نجفی:
با شناخت ازحسین علیزاده به این موضوع می رسید که او به لحاظ تفکر دارای کاراکتر و دنیا بینی دیگری است در واقع دنیا بینی او جمعی است نه فردی و مسائل را در ارتباط با موضوعات جمعی می بیند و زیربنای فکری او غیر اشرافی است. درواقع منافع خود را همراه و در منافع جمع می بیند این نوع دنیا بینی از دیدگاه من بطور مشخص در نینوا و در عشق طاهر بخوبی دیده می شود و مسائل اجتماعی و مردم برای او بسیار مهم هستند.تصور من این است آقای علیزاده هیچ گاه کار سفارشی قبول نمی کند و همان طور که یک فیلم از صافی ذهن یک کارگردان عبور می کند از صافی ذهن او هم می گذرد و این همان چیزی است که حتماً در مخاطب تأثیر می گذارد. آقای علیزاده از آن دست آهنگسازانی است که توسط کارگردان ها انتخاب می شود و در رابطه این همکاری انتخاب می کند که خواهد بود یا خیر و همین موضوع سبب ماندگاری کارهای او در اذهان مردم است.
خلعتبری
: علیزاده در چند سال گذشته کار بزرگی انجام داده است که یک بخش آن حس کنجکاوی و سر کشیدن به نقاط مختلف ایران بوده و یک بخش آن توانایی بالای او در بداهه نوازی. او به دور ایران سفر می کند و بداهه نوازی انجام می دهد، آن هم در دوره ای که سلایق مردم متفاوت شده است. به شهرستان های بسیار کوچک مانند سیاهکل سفر کرده و کنسرت برگزار می کند و سالن ها پر از جمعیت است و مردم علاقه مند به موسیقی او. یعنی آنقدر به کار خود مؤمن است که در موقعیتی که مردم بیشتر به موسیقی پاپیولار (عامه پسند) روی آورده اند، موسیقی بداهه را عرضه می کند و این سفرها درس بسیار بزرگی برای دیگران است تا بدانند مردم را نه دست کم بگیرید و نه فراموش کنید.درواقع علی رغم انتقادی که به مردم داریم نمی توانیم همه را در یک صف قرار بدهیم، مردم یک گروه نیستند مردم با فردیت شان همراهند و این سفرها آن فردیت را به مردم نشان داد. او به ما یاد داد اگر مؤمنانه رفتار کنیم، می توانیم اجتماعات را به وجود آوریم کم هستند استادانی که به دنبال آینده باشند، آینده ای که رجوع به گذشته دارد و در آنجا است که می گوییم سریال زیر تیغ یک گرایش مردمی است که تبدیل به یک اثر متفاوت می شود و هر بار که ایشان کنسرت می گذارد، منتظر یک اتفاق و حال دوباره هستیم.
به عقیده من نباید در همه جا و به زور سنت را نگاه داریم و این نگاه گاهی اوقات می تواند خطرناک هم باشد و هر موضوعی که در یک فرایند اتفاق بیفتد قابل پذیرش تر از این است که با یک انقلاب آن موضوع را بالاجبار بپذیریم یا حاکم کنیم. مشکل بزرگ ما عوامل بیرونی هستند که این فرایند را مخدوش کرده و مانند یک سونامی تخریب می کند و روی همه چیز تأثیر می گذارد. حسین علیزاده در موسیقی انقلابی نکرده بلکه در فرایند آن تحول و تغییر ایجاد کرده است.
حتی همکاران بسکمک داشت که هر آینه اگر کسی از سنت عبور می کرد بخاطر نگاه متعصبانه شان به سنت آن فرد را تخطئه کردند اما حسین علیزاده این کار را انجام نداد به علاوه اینکه اصراری ندارد همه مثل او باشند حتی زمانی که مدیر هنرستان موسیقی بود. به گفته آقای نجفی او انتخاب شد و خودش را تحمیل نکرد. در مقابل افکار شبیه آقای علیزاده آهنگسازی مانند آقای علیرضا مشایخی است که نگاهش به موسیقی بسیار مدرن است و تحت تأثیر مدرنیست های اواسط قرن بیستم است و البته گاهی به موسیقی های سازهای ایرانی هم گرایش دارد اما جنس کارش با علیزاده متفاوت است.